Het liedje bleef maar groeien.
Het idee voor Werkman ontstond in 2015. Ik ging met Darja naar de overzichtstentoonstelling van het werk van de Groningse drukker en kunstenaar Hendrik Nicolaas Werkman in het Groninger Museum. Zeventig jaar geleden was hij vlak voor het einde van de oorlog door de nazis vermoord. Ik was zwaar onder de indruk van wat ik zag. Er zijn meer muzikanten die zich door Werkman hebben laten inspireren (1). De meeste muziek die ik heb gehoord is nogal melancholiek. Je hoort het zwoegen, de zompige klei, de zwaarte van het Groningse landschap. Het wat trage Groningse dialect leent zich op de een of andere manier ook voor die sfeer. Maar op mij had Werkman een andere uitwerking.
Werkman is een fenomeen. Ogenschijnlijk een keurige drukker die in de eerste helft van de vorige eeuw het hoofd boven water probeerde te houden met geboortekaartjes, clubkrantjes en soortgelijk commercieel drukwerk. Maar schijn bedriegt. Zo keurig was die Werkman niet. Naast al dat ambachtelijke drukwerk maakte hij wat hij zelf “druksels” noemde. Hij ging met de inktrol van zijn handdrukpers over het papier en fabriceerde zo unieke kunst. Je kan aan zijn grafische en abstracte werk zien dat hij goed op de hoogte was van de moderne kunststromingen. Niettemin herken je zijn werk meteen. Ik vind die druksels volledig losgezongen van de Groningse klei: er straalt een soort licht doorheen, ze zijn optimistisch en behoren tot de avant-garde van die tijd. Wat een rusteloze zoeker ook: hij vond dat zijn vrienden van kunstenaarskring De Ploeg regelmatig te traditionele wegen insloegen en jutte ze op om te blijven experimenteren.
En toen…
Twee jaar na de tentoonstelling in Groningen schreef ik het liedje dat bij Werkman paste: So Long H.N. Werkman. Een driekwartsmaat, of zesachtste, dat weet ik nooit, hoe dan ook, met het ritme van de drukpers en de kleur van de druksels. Ik schreef een tekst vol thema’s uit zijn werk: stempels, schoorstenen, The Next Call, paarden, Descent into the Maelstrom, de Chassidische legenden.
En het liedje bleef maar groeien.
Voor de videoclip benaderde ik het Groninger Museum met een demo van het liedje. Daar vertelden ze mij dat dit jaar het 100 jarig bestaan van De Ploeg wordt gevierd. Dat ze het liedje wilden opnemen in de audiotoer van de grote tentoonstelling “Avant-garde in Groningen, De Ploeg 1918-1928”. En dat ze samen met de Stichting 100 jaar De Ploeg de videoclip van het liedje wilden ondersteunen. Klaas en ik spraken af met Iris Frankhuizen, een jonge animator die ik had gezien bij DWDD. Zij bleek ook een grote fan van Werkman en wilde dolgraag de videoclip maken. Zij ging aan de slag en verbaasde ons met een levend boek (2).
En het liedje bleef maar groeien.
Somire mare maksi
Ik vond een dadaïstisch klankdicht van Werkman himself, want de man was van alle markten thuis. Maar wie moest dat gedicht voordragen? Ik dacht aan Job Cohen, behalve bestuurder, wetenschapper en voormalig burgervader van Amsterdam ook, wat niet iedereen weet, de Mooiste Stem van Nederland. Ik benaderde Uitgeverij Rubinstein, waar Job Cohen luisterboeken inspreekt, en beloofde een legendarische appeltaart. Binnen no time bracht uitgever Dik Broekman mij in contact met Job, want ik mocht nu Job zeggen. Die vond het idee prachtig. Jan en ik togen begin maart -met appeltaart- naar de uitgeverij. Achterin het pand bevond zich een klein opnamestudiootje. Daar installeerde Job zich met klankregisseur Floor Minnaert.
Een detail dat misschien ongeloofwaardig klinkt, maar ik deel het toch: aan de muur van de studio hing een Werkman. Job sprak het gedicht in, Jan en ik keken toe en zagen dat het goed was.
En het liedje bleef maar groeien.
Somire mare maksi
Conprise la contaksi
A monde microkaksi,
Parfaite satisfaksi
Valore non valaxi
Presente par sequaxi
Colosso la colaxi
Un grande stupéfaxi
Aquiso quasi quaksi
Stupido adoraksi
Subito un injaksi
Profonde profilaksi
Ridicula loquaxi
Un imposante smaksi
Regarde son pretaksi
Devalde educaxi
Retorica redaksi
Perfecte superflaxi
A basso immédiaxi
Salvo sonoso claxi
Dan was er nog de valse noot. Toen wij een maand later aan de slag gingen in de Mailmen studio vroeg ik aan producer Martijn Groeneveld of hij een valse noot hoorde in So Long H.N. Werkman. Nee, ik bedoelde niet die slide gitaar in het begin. We hebben nog een valse noot aan het eind van het liedje verstopt, als symbool van de imperfectie, ja, ik zeg zelfs meer, van de kwetsbaarheid van het bestaan zelf. Natuurlijk hoorde Martijn die. “Dat is geen valse noot,” zei hij, “Dat is een dissonant.”
En het liedje bleef maar groeien.
Af?
Nu is het te horen en zien in de audiotoer én het auditorium van het Groninger Museum en lijkt het af. Maar toch kunnen we dat niet helemaal garanderen.
26 mei 2018
(1) Meindert Talma maakte bij voorbeeld met het Melisma Saxophone Quartet een mooie liederencyclus over Werkman;
Reinout Douma maakte met het Noordpool Orkest en Hans Dagelet een Werkman Suite;
Ellen Dijkhuizen componeerde de cyclus “Onder de weg en over de locht”, modern-klassieke kamermuziek die is geïnspireerd door Werkman’s Chassidische legenden.
(2) Ik wil mij verontschuldigen bij al diegenen die vinden dat kunst heilig en onaantastbaar is, en dat je met je tengels van het werk van H.N. Werkman af moet blijven. In de video van So Long H.N. Werkman bewegen de figuren van Werkman op het ritme van het liedje; voor sommigen zal dat vloeken in de kerk zijn: wat had Werkman daar zelf van gevonden? Dat weten we natuurlijk niet, maar het is volgens ons ook niet belangrijk. Deze video is een zelfstandig kunstwerk dat voortborduurt op Werkman’s oeuvre. Werkman’s speelsheid en experimenteerdrift doen ons geloven dat het wel goed zit met deze interpretatie, en dat hij zich niet hoeft om te draaien in zijn graf op het kerkhof van Bakkeveen. Of wel natuurlijk, maar dan van plezier.